เรามักจะเห็นว่าพระพุทธรูปและพระโพธิสัตว์ รวมไปถึงเทวรูปต่าง ๆ
จะมีการแสดงหัตถ์ของท่านไปในรูปแบบต่าง ๆ กันไป
ซึ่งเรียกลักษณะการทำมือนี้ว่า Mudrâs (มุทระ)
ซึ่งในแต่ละแบบก็แฝงไว้ด้วยความนัยเฉพาะที่แตกต่างกันไป
ตามรูปร่างและลักษณะของมือ

ลักษณะต่าง ๆ ของมุทระทางมือด้านขวา


๑. หัตถ์แห่งการปกป้อง (Gesture of Protection) (อภัยมุทระ)

รูปลักษณะของการทำมือแบบนี้ ถูกเรียกอีกแบบหนึ่งว่า “การประทานพร”
ในหัตถ์แห่งการปกป้องนี้ มือด้านขวาจะหันฝ่ามือออกไปทางด้านหน้า
ปลายนี้วชี้ขึ้นไปทางด้านบน ส่วนแขนจะยกขึ้นและงอเล็กน้อย
อภัยมุทระนี้บางครั้งอาจจะพบว่าแสดงด้วยมือซ้ายก็ได้
และเรามักจะพบลักษณะการทำมือแบบนี้ได้จากพระพุทธรูป
ของพระศากยมุนีพุทธเจ้าและ พระอโมฆสิทธิพุทธเจ้า


๒. หัตถ์แห่งการสั่งสอน (Gesture of Argument) (วิทาคะมุทระ)

ในบางครั้งถูกเรียกว่า “การปรึกษา” ในหัตถ์แห่งการสั่งสอนนี้
จะมีลักษณะที่ปลายนิ้วหัวแม่มือกับปลายนิ้วชี้จะงอเข้ามาประกอบกันเป็นรูปวงกลม
ส่วนอีกสามนิ้วที่เหลือชี้ขึ้นทางด้านบน ซึ่งจะพบได้ตามเทวรูป และพระโพธิสัตว์


๓. หัตถ์แห่งการเป็นพยาน ( Gesture of Witness) (ภูมิสประชามุทระ)

เรียกอีกชื่อหนึ่งว่า “การประทับปฐพี” หรือ การให้ “ปฐพีเป็นพยาน”
จะมีลักษณะที่แขนขวาวางประทับอยู่บนหัวเข่าขวา มือและฝ่ามือหันเข้าหาตัว
และให้นิ้วทั้งหมดชี้ลงเบื้องล่าง ปลายนิ้วจรดฐานบัว
มือซ้ายวางราบบนตักโดยหงายฝ่ามือขึ้น ซึ่งลักษณะการทำมือนี้
หมายความถึงการที่สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้ามีชัยชนะเหนือหมู่มาร


๔. หัตถ์แห่งกุศล (Gesture of Charity) (วารดามุทระ)

ลักษณะนี้เรียกอีกอย่างว่า “การปิติ” โดยแขนจะเหยียดลงเบื้องล่าง
หันฝ่ามือออกทางด้านหน้า ซึ่งวารดามุทระนี้ จะพบได้จาก
พระโพธิสัตว์อวโลติเกศวร พระรัตนสัมภวพุทธเจ้า และพระยืนพระศากยมุนีพุทธเจ้า


๕. หัตถ์แห่งสันโดษ (Gesture of Ascetic) (ชามนะมุทระ)

เรียกอีกอย่างว่า “การละซึ่งกิเลส” โดยมือด้านขวาจะทิ้งลงเบื้องล่าง
และหันปลายนิ้วออกจากตัว อันเป็นสัญลักษณ์แห่งการละวาง


๖. หัตถ์แห่งการรู้แจ้ง (Gesture of Understanding) (ชินสีหนะมุทระ)

ลักษณะของนิ้วหัวแม่มือและนิ้วชี้จะงอเข้าหากันเป็นวงกลม
ทำลักษณะเหมือนหยิบจับสิ่งของขึ้นมา ซึ่งสิ่งที่หยิบขึ้นมาได้ก็คือ ความจริง
ทำให้การวางมือแบบนี้เป็นตัวแทนการรู้แจ้ง


๗. หัตถ์แห่งพยากรณ์ (Gesture of Threatening) (ฐาจนะมุทระ)

บางทีถูกเรียกว่าเป็น หัตถ์แห่งการตักเตือน ลักษณะของมือจะชี้ปลายนิ้วชี้ไปด้านหน้า
ส่วนนิ้วอื่น ๆ กำเข้า ซึ่งมักจะพบได้จากเทวรูปต่าง ๆ


๘. หัตถ์แห่งการปัดเป่า (Gesture of Banishing) (การณะมุทระ)

ลักษณะของมุทระนี้ จะทำการยื่นแขนออกไป ทั้งทางแนวนอน
หรือในบางครั้งเป็นแนวตั้ง หันฝ่ามือออกทางนอก งอนิ้วกลาง
และนิ้วนางเข้าหาฝ่ามือแล้วใช้นิ้วหัวแม่มือกดทับ ส่วนนิ้วชี้และนิ้วกลางเหยียดออก


๙. หัตถ์แห่งความเคารพ (Gesture of Salutation) (พุทธสรามณะมุทระ)

มือขวาของมุทระนี้ จะยกให้ฝ่ามือขึ้นเสมอแนวไหล่
หงายข้อมือขึ้นให้ฝ่ามือหงายขึ้นทางด้านบน นิ้ว
ทั้งหมดหันออกนอกตัว จะพบได้จาก วสุทธระ และ อสนิชิจายะ


๑๐. หัตถ์แห่งศักดิ์(Gesture of Homage) (ธารปนะมุทระ)

มีลักษณะงอข้อศอกขึ้นทางด้านบน งอข้อมือให้ฝ่ามือคว่ำลงเสมอระดับแนวไหล่
นิ้วทั้งห้างอเล็กน้อย หันปลายนิ้วเข้าหาร่างกาย


มีต่อ....

๑๑. (Gesture of Harina) (หรินะมุทระ)

ในรูปแบบของมุทระนี้ นิ้วหัวแม่มือ นิ้วนางและนิ้วกลางงอเข้าหากันเป็นวงกลม
นิ้วชึ้และนิ้วก้อยเหยียดออก บางครั้งอาจจะมีสัญลักษณ์อยู่ในฝ่ามือก็ได้


๑๒. ชนานะมุทระ

ในมุทระนี้ ปลายนิ้วหัวแม่มือและนิ้วชี้งอเข้ากันเป็นรูปวงกลม
นิ้วอื่น ๆ เหยียดออก งอแขนให้ฝ่ามือแนบเข้าหาหน้าอก


๑๓. คารธริมุทระ

มุทระนี้ให้งอแขนขึ้นจนมือเสมอแนวไหล่
นิ้วหัวแม่มือและนิ้วนางงอเข้าหากันเป็นรูปวงกลมนิ้วที่เหลือเหยียดขึ้นทางด้านบน
ในบางครั้งอาจจะมีสัญลักษณะอยู่ระหว่างนิ้วทั้งสองนี้

ลักษณะต่าง ๆ ของมุทระทางมือด้านซ้าย


๑๔. หัตถ์แห่งสราญย์ (Gesture of Leisure) (อาวะคชะมุทระ)

มุทระนี้ จะพบในท่านั่งประทับ โดยมือซ้ายจะวางบนตัก
หันฝ่ามือขึ้นด้านบน ปลายนิ้วเหยียดออก


๑๕. กาธะกะมุทระ

ในมุทระนี้ นิ้วทั้งหมดงอเข้าทางด้านฝ่ามือ
ปลายนิ้วหัวแม่มือกลับปลายนิ้วชี้จรดกัน ซึ่งอาจจะพบเห็นได้ว่า
มักจะมีดอกไม้หรือวัตถุทางศาสนาใด ๆ อยู่ในอุ้งฝ่ามือนั้น

ลักษณะต่าง ๆ ของมุทระที่ประกอบจากทั้งสองมือ


๑๖. หัตถ์แห่งสมาธิ (Gesture of Meditation) (ฐยานะมุทระ)

ในบางตำราเรียกว่า สมาธิมุทระ หรือ โยคะมุทระ
โดยทั้งสองฝ่ามือวางอยู่บนตัก มือขวาทับมือซ้าย นิ้วทั้งหมดเหยียดออก
หันฝ่ามือขึ้นทางด้านบน ซึ่งพบได้เสมอจากพระพุทธรูป พระศากยมุนีพุทธเจ้า
และพระอมิตาภะพุทธเจ้า


๑๗. หัตถ์แห่งสมาธิ ประกอบด้วยบาตร (Gesture of Meditation with bowl)


๑๘. หัตถ์แห่งการสอนสั่ง (Gesture of Teaching) (ธรรมจักราปวารณามุทระ)

ในมุทระนี้ มือทั้งสองยกขึ้นไว้ระดับอก มือซ้ายอยู่ทางด้านหน้าหันเข้าทางด้านใน
ส่วนมือขวาหันออกทางด้านนอก ปลายนิ้วหัวแม่มือและนิ้วชี้ของมือแต่ละข้างจรดกันเป็นวงกลม
ซึ่งมักจะพบมุทระนี้จากพระพุทธรูป พระไวโรจนะพุทธเจ้า และพระพุทธรูปในปางปฐมเทศนา


๑๙. Gesture of HUM (วัชระอุมคระมุทระ)

ในมุทระนี้ยกแขนทั้งสองไขว้กันตรงข้อมือบริเวณหน้าอก
มือทั้งสองข้างถือไว้ซึ่งวัชระ
(สายฟ้า, อาวุธแห่งพระอินทร์, วชิราวุธ, เพชราวุธ, สัญลักษณ์แทนเพศชาย)
และคันธะ (ระฆัง, สัญลักษณ์แทนเพศหญิง) โดยมือขวาอยู่ด้านหน้ามือซ้าย
ฝ่ามือทั้งสองหันเข้าหาตัวซึ่งจะอยู่ในแนวเดียวกับหัวใจ
มุทระนี้เป็นเอกลักษณ์ของ พระอาธิพุทธเจ้า, พระวัชระดาราพุทธเจ้า,พระไตรโลกวิชยะพุทธเจ้า


๒๐. หัตถ์แห่งความหยั่งรู้ (Gesture of Knowledge fist) (วัชระมุทระ)

ในรูปแบบนี้ จะกำมือขวาให้นิ้วโป้งอยู่ภายในนิ้วอื่น ๆ ชี้นิ้วชี้ขึ้นทางด้านบน
หันฝ่ามือออกทางด้านหน้า ส่วนมือซ้ายให้กำเข้าหาตัว และกำรอบปลายนิ้วชี้ของมือขวา

มีต่อ..

๒๑. หัตถ์แห่งความเพียบพร้อม (Gesture of Perfection) (อุตรโพธิ)

มีความหมายถึงความเพียบพร้อมสมบูรณ์ในทุกด้าน
จะมีลักษณะที่นิ้วทุกนิ้วไขว้สลับกันโดยให้นิ้วชี้ของทั้งสองมือแนบกันและชี้ขึ้นทางด้านบน


๒๒. หัตถ์แห่งธาราทิพย์ (Gesture of Nectar Sprikling) (คเชปนะมุทระ)

เป็นรูปแบบที่แสดงถึงการประพรมน้ำทิพย์สู่มวลมนุษย์
มีลักษณะที่มือทั้งสองข้างประสานกัน หันฝ่ามือเข้ามากัน
นิ้วหัวแม่มือ นิ้วกลาง นิ้วนาง และนิ้วก้อยประสานไขว้กัน
นิ้วชี้ทั้งสองแนบชิดกันและชี้ออกลงเบื้องล่าง
เมื่อดูให้ดีจะพบว่ามีลักษณะสมมติของแจกันหรือคนโทที่รินน้ำกำลังคว่ำลง


๒๓. หัตถ์แห่งภาวนา (Gesture of Praying) (นมัสการะมุทระ)

มือทั้งสองในมุทระนี้จะแสดงในลักษณะการไหว้ มือทั้งสองอยู่ในระดับอก
นิ้วทั้งสิบประนมชี้ขึ้นเบื้องบน มุทระนี้เป็นลักษณะเฉพาะของ
พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรที่มีพระกรมากกว่าสองกรขึ้นไป


๒๔. หัตถ์ประคองรัตน์ (Gesture of Holding the Jewels) (มณีธาระมุทระ)

มือทั้งสองข้างยกมาในระดับอก ทำอาการประหนึ่งประคองแก้วมณีอันโปร่งใสไว้
มุทระนี้มักจะพบจากพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร


๒๕. หัตถ์แห่งการปัดเป่าอวมงคล (Warding Off Evil Gesture) (พุทธธรรมระมุทระ)

มีอีกชื่อหนึ่งว่า “ไตรโลกยวิชญะ” มีลักษณะไขว้มือทั้งสองที่บริเวณข้อมือ
มือขวาทับมือซ้าย หันฝ่ามือทั้งสองออกทางด้านนอก
นิ้วกลางและนิ้วนางของทั้งสองมืองอลงเล็กน้อย และอาจจะพบในลักษณะ
ที่มีวัชระ หรือ คันธะอยู่ในมือด้วยก็เป็นได้


๒๖. อาจารีย์มุทระ

มือทั้งสองชูขึ้นเหนือศีรษะ ส้นมือทั้งสองสัมผัสกัน
นิ้วทั้งสิบยืดออกทางเฉียงด้านนอกและโค้งขึ้นทางด้านบนเล็กน้อย
มักจะพบว่ามีสัญลักษณ์ต่าง ๆ อยู่ในมือด้วย


ที่มา :
แปลและเรียบเรียงข้อมูลโดย
กาติไกยยะกุมาระ
มหะศักติ กาลิ

อนุโมทนาสาธุค่ะ คุณอมิตาพุทธ

สาธุ สาธุ สาธุค่ะ...คุณอมิตาพุทธ

ขอบคุณค่ะ

ขอบคุณที่มีบทความดีๆๆให้อ่านจ้า..

ขอบคุณทุกท่าน ที่เข้ามาอ่านครับ

จริงๆ ว่าจะเอาเรื่องนี้มาโพสต์นานแล้ว
แต่ตอนนั้นคิดว่าคงไม่มีใครอ่านเพราะไม่น่าสนใจ
พอดี มีคนถามมา ถึงได้สบโอกาส เอามาลงเสียที

อนุโมทนาสาธุด้วยครับ

ท่านอมิตาพุทธ

ขออนุโมทนาบุญกับคุณอมิตาพุทธด้วยครับเป็นกุศลอย่างมากมายมหาศาลเลยครับ หากมีข้อมูลเพิ่มเติม มากกว่านี้หรือมีหนังสือจักดีมากเลยครับ มีคำถามมากมายรอคุณอมิตาพุทธ อยู่นะครับ

ผมขอมาเพิ่มเติม::
บัญญัติมุทระ คือ เครื่องหมายต่างๆ มีการกราดนิ้ว ยกมือ ตามปางพระพุทธรูป มีหลายร้อยภาค หรือหลายร้อยปาง อาการเช่นนี้เป็นเครื่องหมายของอำนาจลี้ลับ เช่น ผู้ตรึกนึกถึงพระโพธิสัตว์องค์ใดองค์หนึ่งก็ย่อมทำมุทระ ตามปางของพระโพธิสัตว์องค์นั้น การตรึกเป็นหนึ่งในองค์ฌาน ๕ (อ่านว่า "ชาน 5")มี วิตกเป็นภาวะตรึก(องค์ฌานทั้ง 5 ของชั้นปฐมฌาน ได้แก่ วิตก วิจารณ์ ปีติ สุข และเอกัคคตา)สงเคราะห์เข้าเป็นการทำอนุสติ

มีอีกมั้ยครับ เรื่องการกระทำหัตถ์มุทระ