อธิบาย มโนธาตุและมโนวิญญาณธาตุ

ในบรรดากิริยาวิญญาณที่เป็นอเหตุก ๒ อย่างนั้น มโนธาตุมีความเป็นธรรมชาติ
นำหน้าของวิญญาณ มีจักขุวิญญาณเป็นต้น รู้แจ้งซึ่งอารมณ์มีรูปเป็นต้น เป็นลักษณะ มี
อาวัชชนะ (ความรำพึง) เป็นรส มีความเป็นธรรมชาติมุ่งหน้าต่ออารมณ์มีรูปเป็นต้นเป็น
ปัจจุปัฏฐาน มีความขาดแห่งภวังค์เป็นปทัฏฐาน มโนธาตุนั้นประกอบด้วยอุเบกขาอย่าง
เดียว

ส่วน มโนวิญญาณธาตุ มี ๒ อย่าง คือ สาธารณะ ๑ อสาธารณะ ๑
ในบรรดามโนวิญญาณธาตุ ๒ อย่างนั้น มโนวิญญาณธาตุเป็นสาธารณะ เป็น
อเหตุกกิริยาที่สหรคตด้วยอุเบกขา มีการรู้แจ้งซึ่งอารมณ์ ๖ เป็นลักษณะ มีโวฏฐัพพนะ
และอาวัชชนะ ทางปัญจทวารและมโนทวารด้วยอำนาจแห่งกิจเป็นรส มีความเป็นอย่าง
นั้นเป็นปัจจุปัฏฐาน มีความปราศไปแห่งอเหตุกวิบากมโนวิญญาณธาตุและภวังค์อย่างใด
อย่างหนึ่งเป็นปทัฏฐาน.

มโนวิญญาณธาตุที่เป็นอสาธารณะ เป็นอเหตุกกิริยาที่สหรคตด้วยโสมนัส มีการ
รู้แจ้งซึ่งอารมณ์ ๖ เป็นลักษณะ มีหลิตุปาทนะ คือการยังการยิ้มแย้มในวัตถุอันไม่โอฬาร
ให้เกิดขึ้นแก่พระอรหันต์ทั้งหลายด้วยอำนาจแห่งกิจเป็นรส มีความเป็นอย่างนั้นเป็นปัจจุ-
ปัฏฐาน มีหทัยวัตถุเป็นปทัฏฐานโดยส่วนเดียว.

กามาวจรกิริยาวิญญาณที่เป็นอเหตุกะมี ๓ อย่าง ด้วยประการดังกล่าวมิฉะนั้น

ส่วนกามาวจรกิริยาวิญญาณที่เป็นสเหตุกะมี ๘ อย่าง เหมือนกุศลวิญญาณ โดย
ความต่างแห่งสัมปยุตตธรรมมีโสมนัสเป็นต้น.

ก็นี้เป็นความต่างกันในกุศลวิญญาณและกิริยาวิญญาณนี้ ดังนี้ คือ กุศลวิญญาณ
เกิดขึ้นแก่พระเสกขะและปุถุชนทั้งหลาย กิริยาวิญญาณนี้เกิดขึ้นแก่พระอรหันต์ทั้งหลาย
เท่านั้นอย่างเดียว.
กิริยาวิญญาณที่เป็นกามาวจรมี ๑๑ อย่าง เท่านี้

(กามาวจรมี ๑๑ อย่างคือกามภูมิ ๑๑)